Σταθμοί στο ταξίδι του βιβλίου (α΄μέρος)

Μικρό αφιέρωμα

Του Νίκου Τσούλια

Περίληψη

Πρόκειται για ενδεικτική βιβλιογραφική περιδιάβαση σε βιβλία που συνδέθηκαν με πολιτικές και ιδεολογικές εντάσεις αλλά και σε βιβλία που υπήρξαν σταθμοί στην πνευματική εξέλιξη του ανθρώπου, εντάσσοντας αυτό το οδοιπορικό στο πολυτάραχο αλλά συνάμα και γοητευτικό ταξίδι του βιβλίου. Η ιστορία του βιβλίου και της τυπογραφίας είναι μια διαλεκτική σχέση ανάμεσα στην τεχνολογική πρόοδο και την κοινωνική εξέλιξη και η διαρκής έκδοση βιβλίων θα συνδεθεί με την πορεία χειραφέτησης του ανθρώπου από τις προκαταλήψεις, με τη γένεση του έθνους- κράτους, με τη δύσκολη πορεία της εκκοσμίκευσης του κράτους, αφού το βιβλίο θα γίνει σύμβολο του Διαφωτισμού.

Πριν γίνουν οι μεγάλες συγκρούσεις στους δρόμους, που άλλαξαν την ιστορία της Ευρώπης, θα γίνουν πρώτα στις ιδέες, γύρω από το χαρακτήρα της γνώσης με επίκεντρο το βιβλίο. Γιατί το βιβλίο θα καταστεί ο προνομιακός τόπος που θα καλλιεργηθεί η ελευθερία της σκέψης και η χειραφέτηση του ανθρώπου σε αντίθεση με τη δογματική πίστη και με τις προκαταλήψεις

Σε αρκετές πολιτείες των Η.Π.Α. τα τελευταία χρόνια, οργανωμένες ομάδες θα ζητήσουν από τα αρμόδια δικαστήρια να εκδιωχθούν τα βιβλία με τις απόψεις του Δαρβινισμού από τα σχολεία και συχνά επιτυγχάνουν την επιδίωξή τους. Με αφορμή αυτά τα περιστατικά, επιχειρώ στο συγκεκριμένο άρθρο μια σύντομη ενδεικτική βιβλιογραφική περιδιάβαση σε βιβλία που συνδέθηκαν με ανάλογες πολιτικές και ιδεολογικές εντάσεις αλλά και σε βιβλία που υπήρξαν σταθμοί στην πνευματική εξέλιξη του ανθρώπου, εντάσσοντας αυτό το οδοιπορικό στο πολυτάραχο αλλά συνάμα και γοητευτικό ταξίδι του βιβλίου.

1. Η οδύσσεια ξεκίνησε από νωρίς…..

Η περιπέτεια του βιβλίου έχει αρχίσει πολύ πριν ο Γουτεμβέργιος αλλάξει όλη τη ροή του σύγχρονου πολιτισμού με την τυπογραφία και με τη σύγχρονη μορφή του βιβλίου που βαστάει πέντε αιώνες τώρα. Η γραφή, θα απελευθερώσει τη σκέψη του ανθρώπου. Όλα τα προσιτά υλικά (πλακίδια, τοίχοι, ξύλο, λινάρι, ύφασμα, πάπυρος, μέταλλα, δέρμα ζώων και ειδικά η περγαμηνή ) θα δεχθούν τους ατέλειωτους χείμαρρους της πνευματικότητάς μας και θα γίνουν οι πρώτοι μάρτυρες του ταξιδιού του εξανθρωπισμού του ανθρώπου.

Η «γραφή πλέον θα δημιουργήσει τον σύγχρονο άνθρωπο και όχι ο άνθρωπος τη γραφή» και στη συνέχεια θα συνδράμει στον εξανθρωπισμό του ανθρώπου (humanization), αφού πρώτα πολύ παλιότερα η χρήση των εργαλείων θα αποσπάσει το είδος Homo sapiens από τη ζωώδη κατάσταση και θα του ανοίξει τους πρώτους δρόμους της ανθρωποποίησης (hominisation).

Στη Νινευή θα αναπτυχθεί από τον Ασσουρμπανιπάλ μεγάλη βιβλιοθήκη, ενώ οι Αιγύπτιοι θα δημιουργήσουν το κυλινδρικό βιβλίο από πάπυρο και θα κυκλοφορεί σε μεγάλους αριθμούς που μπορούν να συγκριθούν μόνο με εκείνους της Αναγέννησης. Παρόλα αυτά το βιβλίο δεν προσφέρεται σε όλους αλλά μόνο στους μυημένους. Είναι η εποχή των αυταρχικών καθεστώτων, όπου η γνώση είναι απαγορευμένος καρπός για τους απλούς ανθρώπους.

Αργότερα στην Αθηναϊκή δημοκρατία θα φυσήξει ο αέρας της μάθησης για τους πολίτες και αυτή η δυναμική της μαζικοποίησης των μορφωτικών αγαθών θα ξανασυμβεί αρκετά αργότερα στην Αναγέννηση. Ο Πλάτων θα τοποθετηθεί υπέρ του γραπτού λόγου και του βιβλίου και σε αναφορά του, για την εκπαίδευση των νέων, στους ‘Νόμους’ θα αναφέρει ότι «το παιδί στην Νέα Πολιτεία πρέπει να διδάσκεται γράμματα πρώτα και έπειτα μουσική, πρέπει να αρχίσει να γράφει και να διαβάζει σε ηλικία δέκα ετών και τρία χρόνια σκληρής μελέτης θα είναι αρκετά».

Οι Σοφιστές, οι συνεχιστές των Ραψωδών, θα γίνουν οι καλύτεροι σύμμαχοι του βιβλίου, αφού αυτό θα αποτελέσει βασικό εργαλείο της διδασκαλίας τους και της ευρύτερης επαγγελματικής τους δραστηριότητας, ο δε Πρωταγόρας θα εκφράσει πιο αυθεντικά το νέο ρεύμα της ανάγνωσης και του βιβλίου. Η δημόσια ανάγνωση ενός έργου του, ωστόσο, θα προκαλέσει αντιδράσεις, και σύμφωνα με το Διογένη Λαέρτιο, θα εξορισθεί και τα βιβλία του θα καούν! Καταγράφονται για πρώτη φορά εδώ διώξεις με σημείο αναφοράς το βιβλίο. Το ‘καινούργιο’ για να γεννηθεί, θα συγκρουσθεί με το ‘παλιό’. Η δυναμική των νέων εξελίξεων είναι εντυπωσιακή και η Αθήνα έως τα τέλη του 4ου π.Χ. αιώνα θα είναι η πρωτεύουσα του ελληνικού βιβλίου. Σύμφωνα δε με σχετικές μαρτυρίες από τα μέσα του 5ου π.Χ. αιώνα, πολλοί Αθηναίοι έχουν και μια ιδιωτική βιβλιοθήκη! Η πνευματική ζωή γνωρίζει ημέρες δόξας και ο Περικλής θα αποκαλέσει στον ‘Επιτάφιο’ την Αθήνα, ‘Ελλάδος σχολείον’.

Το ‘βιβλίο – ρόλος’ θα αντικατασταθεί αργότερα από το ‘βιβλίο – κώδικα’ μετά από παρατεταμένο ανταγωνισμό και αφού η χριστιανική θρησκεία, που αναπτύσσεται στη συνέχεια, θα δώσει το βάρος της στον ‘Κώδικα’, προφανώς για λόγους αντίθεσης στον ‘παλιό’ κόσμο της αρχαιότητας. Και αυτή η μορφή θα σφραγίσει όλη τη μετέπειτα περίοδο ακόμα και σήμερα, αφού και το σύγχρονο βιβλίο διατηρεί τα ίδια χαρακτηριστικά. Στην εποχή της Αθηναϊκής δημοκρατίας αρκετά στοιχεία μαρτυρούν ότι οι περισσότεροι πολίτες γνωρίζουν να γράφουν και να διαβάζουν. Ο Πολύβιος, ο σπουδαιότερος Έλληνας ιστορικός της μεταγενέστερης εποχής (202 – 120 π.Χ.), στο κύριο έργο του ‘Ιστορίαι’, απαρτιζόμενο από 40 βιβλία, επιχειρεί να ερμηνεύσει αιτιοκρατικά τα γεγονότα και προάγει την ανεξαρτησία του ανθρώπινου πνεύματος.

Στο ‘Διδασκαλείον’ των Ελλήνων και αργότερα στο ‘Ludus litterarum’ των Ρωμαίων, η οργανωμένη σχολική λειτουργία φέρνει σε κεντρική θέση το βιβλίο και αυτή τη θέση θα την κρατήσει μέχρι σήμερα. Υπάρχει άραγε άλλο ‘εργαλείο’ που να συνδέθηκε τόσο στενά με τη ζωή του ανθρώπου, με την ουσία του πολιτισμού του όσο το βιβλίο; Αργότερα θα δημιουργηθεί η πιο ονομαστή βιβλιοθήκη της αρχαιότητας στο Μουσείον της Αλεξάνδρειας (295 π.Χ.). Ο Πτολεμαίος ο Φιλάδελφος μάλιστα θα βάλει ως φιλοδοξία του να συγκεντρώσει όλα τα πνευματικά έργα όλων των λαών, όλων των εποχών μεταφρασμένα στην κυρίαρχη γλώσσα αυτής της περιόδου, την ελληνική.

Η Πέργαμος θα προσπαθήσει να ανταγωνιστεί αυτό τον μεγαλειώδη ναό των βιβλίων, δημιουργώντας και ένα μεγάλο εμπόριο ζώων για να παίρνουν το δέρμα τους και να κατασκευάζουν τις περγαμηνές – σε αντίθεση με τους πάπυρους της Αλεξάνδρειας, αλλά δε θα τα καταφέρει. Ο συναγωνισμός όμως θα ανάψει ανάλογες ‘φωτιές’ και σε άλλες πόλεις και η κλασική γραμματεία θα μεταλαμπαδεύεται στις σκέψεις των ανθρώπων.

Η βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, ως ξεχωριστό στολίδι, θα συγκεντρώνει τη λατρεία αλλά και την έχθρα διάφορων λαών και θα βρεθεί στο ‘μάτι του κυκλώνα’ αρκετές φορές. Όταν κατά τα μέσα του 7ου μ.Χ. αιώνα η Αλεξάνδρεια κυριεύθηκε από τους Άραβες, ο χαλίφης Ομάρ προχώρησε στην καταστροφή των βιβλίων, με εξαίρεση τα έργα του Αριστοτέλη, χρησιμοποιώντας ως οδηγό για την πράξη του το Κοράνιο λέγοντας ότι «αν το περιεχόμενο των βιβλίων συμφωνεί με το βιβλίο του Αλλάχ, δεν μας χρειάζονται αυτά, εφόσον τότε το βιβλίο του Αλλάχ είναι υπέρ αρκετό. Αν αντίθετα περιέχουν κάτι ασύμφωνο προς το βιβλίο του Αλλάχ, δεν υπάρχει καμιά ανάγκη να τα κρατήσουμε». Σύμφωνα δε με μαρτυρίες χρειάστηκαν έξι μήνες για να αποτεφρωθούν. Αλλά όπου φυτρώνουν τα βιβλία, καμιά φωτιά δε μπορεί να εξαφανίσει το πνεύμα των βιβλίων, που θα έρχεται και θα επανέρχεται στο δικό του τόπο, στον τόπο των ανθρώπων.

Γι’ αυτό η Αλεξάνδρεια θα μείνει ένας ζωντανός μύθος για τη δόξα του βιβλίου, ένας θρύλος για τους βιβλιόφιλους όλων των εποχών. Και είναι αυτό το μέγεθος του συμβόλου που φέρνει σήμερα όλο το ιστορικό φορτίο για την ανασύσταση μιας σύγχρονης κιβωτού των βιβλίων σε αυτή την πόλη. Όλοι όσοι νοιώθουν το γοητευτικό σκίρτημα του διαβάσματος, στρέφουν το ονειροπόλο βλέμμα τους εδώ, μήπως αναγεννηθούν όλες αυτές οι πνευματικές φωνές, που κάποτε είχαν ‘αποικίσει’ στην πόλη του Αλέξανδρου, και ξαναστήνουν ο καθένας τις δικές του μυθολογίες, ανακατεύοντας θρύλους του παρελθόντος με προσδοκίες του μέλλοντος.

2. Το βιβλίο συνεργεί στη γέννηση της Αναγέννησης

Αλλά και στους νεώτερους χρόνους το βιβλίο θα περάσει από χίλια μύρια κύματα, θα συνδεθεί με την προσπάθεια μορφωτικής ανέλιξης του λαού μας και θα σηκώσει μεγάλο βάρος της διατήρηση της εθνικής μας ταυτότητας στις δύσκολες περιόδους. Ταυτόχρονα θα συνδεθεί με τους αγώνες κατά της τυραννίας και των ανελεύθερων καθεστώτων, θα είναι το μόνιμο καταφύγιο για την προαγωγή μιας όλο και πιο εξευγενισμένης συμπεριφοράς του ανθρώπου.

Το μακρύ ταξίδι της τυπογραφίας μέσα από το βιβλίο θα αλλάξει την εικόνα του πολιτισμού όλης της ανθρωπότητας, θα βαστήξει μέχρι τις ημέρες μας και θα αποκτήσει νέες, εν πολλοίς άγνωστες, προοπτικές. Ο Γουτεμβέργιος θα γίνει το σύμβολο της τυπογραφίας και της σύγχρονης εκδοχής του βιβλίου, η δε ‘Βίβλος με τους 42 στίχους’ σε 200 αντίτυπα, το 1455 ως πρώτο βιβλίο της σύγχρονης μορφής θα γίνει πλοηγός για εκατομμύρια βιβλία σε ένα ταξίδι χωρίς τελειωμό. Βέβαια μορφές ‘τυπογραφίας’ είχαν αναπτυχθεί και στη Μινωική περίοδο (δίσκος της Φαιστού) και στους Κινέζους πολλά χρόνια πριν, αλλά η έκρηξή της και η ανάπτυξή της θα καταγραφεί στη νεώτερη περίοδο στη Δύση, γιατί θα προκαλέσει και θα συνδεθεί με κοσμοϊστορικές αλλαγές.

Η έκρηξη της τυπογραφίας είναι ιστορική και από το 1475 και για έναν αιώνα, εποχή που η τυπογραφία κατακτά τη Δύση, η Ευρώπη ολόκληρη καλύπτεται από χαρτοβιομηχανίες, ενώ ταυτόχρονα τυπώνονται κείμενα που συνδέονται άμεσα με τους αγώνες των χριστιανικών λαών εναντίον των Τούρκων και με τις προσπάθειες να αναχαιτισθεί η τουρκική προέλαση στον ευρωπαϊκό χώρο.

Η ελληνική γραμματεία θα περάσει από την Ανατολή στη Δύση στα δύσκολα χρόνια του 15ουαιώνα με φορέα την τυπογραφία και το βιβλίο. Φεύγουν οι Έλληνες λόγιοι με την άλωση της Πόλης, πάνε κατά τη Δύση, ξέρουν ότι τώρα η Ιστορία ρίχνει το βλέμμα της προς την Εσπερία. Βαστάνε μαζί τους τα ιερά και τα όσια, βαστάνε ό,τι τους κρατάει στη ζωή σε συνθήκες απόλυτης καταστροφής, βαστάνε αυτά που θα τους ξαναδώσουν φως στο μέλλον τους. Και ο έτερος εθνικός ποιητής μας Κ. Παλαμάς, με τον οίστρο του θα δώσει την εικόνα με περισσή λυρικότητα «και κρατάν και σφίγγουν / τυλιγάδια και βιβλία / σε χρυσές κι ελεφαντένιες / πλούσια σκαλισμένες θήκες / … / και βαριά σταμνιά, γιομάτα / με τη στάχτη των προγόνων». Κανένας δε μπορεί να γνωρίζει ποια θα ήταν η εξέλιξη και η τύχη του πολιτισμικού μας πλούτου, αν αυτή την περίοδο δεν είχαμε τη γέννηση της σύγχρονης μορφής του βιβλίου, αν δεν είχαμε την ανθοφορία της εκδοτικής τέχνης.

Τα πρώτα αναγνώσματα που εκδίδονται και έχουν μάλιστα δίγλωσσες παρατηρήσεις είναι η ‘Βατραχομυομαχία’ (1474), τα ‘Ερωτήματα’ του Μ. Χρυσολωρά ( 1474 ), η ‘Γραμματική’ του Θ. Γαζή, η Έπιτομή των οκτώ του λόγου μερών’ του Κ. Λασκάρεως (1476). Ο Άλδος Μανούτιος στη Βενετία δημιουργεί με το τυπογραφείο του το πρώτο ονομαστό φυτώριο έκδοσης ελληνικών βιβλίων. Ολόκληρο το έργο του Αριστοτέλη, της κορυφαίας πνευματικής μορφής που πέρασε ποτέ πάνω στην επιφάνεια της Γης κατά πολλούς διανοητές, οι ‘Κωμωδίες’ του Αριστοφάνη, οι τραγωδίες του Σοφοκλή, ‘Τα καθ’ Ηρώ και Λέανδρον’ του Μουσούρου, τα ‘Ειδύλλια’ του Θεοκρίτου θα τυπωθούν από αυτό το μεγάλο ουμανιστή και ελληνιστή και τα βιβλία του θα ταξιδεύουν σε όλα τα κέντρα μόρφωσης της Ευρώπης. Από το τυπογραφείο του Καλλέργη κυκλοφορεί το ‘Συμπλικίου του μεγάλου διδασκάλου Υπόμνημα εις τα δέκα κατηγορίας του Αριστοτέλους’ ( 1499 ), ενώ έναν αιώνα αργότερα ο Γλυζούνης εκδίδει το ‘Βιβλίον λεγόμενον αναγνωστικόν’ ( 1595 ).

Τέλος το 17ο αιώνα , το πρώτο ελληνικό τυπογραφείο της Κωνσταντινούπολης προκαλεί τις αντιδράσεις των καθολικών και στάθηκε αφορμή για σοβαρότερη αναμέτρηση των τελευταίων με το πατριαρχείο και τους διαμαρτυρόμενους υποστηρικτές του πατριάρχη Λούκαρι. Στη δίνη των ιδεολογικών αντιπαραθέσεων θα βρεθούν ακόμη και βιβλία ποιητικά όπως η Ερωφίλη και ο Ερωτόκριτος, τα οποία θα συναντήσουν την αποδοκιμασία της Εκκλησίας τον 18ο αιώνα και ανάλογες εξελίξεις με βίαιες μορφές αποδοκιμασίας θα γνωρίσει ο Ρήγας στα τέλη του 18ου αιώνα και ο Κοραής και οι δυνάμεις του διαφωτισμού στη δεύτερη δεκαετία του 19ου αιώνα.

Η δυναμική της Αναγέννησης συμβαδίζει με την αναγέννηση του βιβλίου. Η ιστορία του βιβλίου και της τυπογραφίας είναι μια διαλεκτική σχέση ανάμεσα στην τεχνολογική πρόοδο και την κοινωνική εξέλιξη. Μια πλημμύρα έκδοσης βιβλίων θα συνδεθεί με την πορεία χειραφέτησης του ανθρώπου από τις προκαταλήψεις, με τη γένεση του έθνους- κράτους, με τη δύσκολη πορεία της εκκοσμίκευσης του κράτους.

Ο δεσποτισμός της καθολικής εκκλησίας θα δώσει σκληρή μάχη για να κρατήσει τα πρωτεία στη θεώρηση και στο χαρακτήρα της γνώσης. Το 1277 μια εκκλησιαστική σύνοδος στο Παρίσι θα καταδικάσει (!) έναν μεγάλο αριθμό βιβλίων του Αριστοτέλη. Τον 14ο αιώνα ο Ιωάννης Χους γράφει το βιβλίο ‘Περί εκκλησίας’ και οδηγείται στην πυρά από την Ιερά Εξέταση. Το 1498 η Ιερά Εξέταση απαιτεί να καούν τα βιβλία που έχουν γραφτεί στη λαϊκή γλώσσα, ενώ το 1515 ο Πάπας Λέων ο Γ΄ επιβάλλει λογοκρισία σε όλες τις καθολικές χώρες.

Δυστυχώς αρκετές θρησκείες αντιμετωπίζουν τη γνώση σαν κατάρα, φαινόμενο που ισχύει ακόμα και σήμερα. Ενδεικτικά να αναφερθούμε στον Αλ – Μπρούνι, φιλόσοφο του 10- 11ουαιώνα, που έγραψε πολλά επιστημονικά και λογοτεχνικά βιβλία. Γι’ αυτόν η αξία του ανθρώπου αναδεικνύεται μέσα από τη συστηματική έρευνα ή το σεβασμό των ηθικών αξιών και είναι από τους πρώτους Μουσουλμάνους που μελέτησε την Ινδική σοφία και επιστήμη, διδάσκοντας τη σοφία και την επιστήμη των Ελλήνων. Έγραψε πάνω από εκατό έργα, αλλά γνώρισε διώξεις, περιπέτειες και εξορίες για το έργο του.

Ωστόσο το λυκαυγές του Διαφωτισμού είναι πολύ φωτεινό και η απελευθέρωση της επιστήμης από την ισχύ των θρησκευτικών δογμάτων, ίσως είναι ένα από τα πιο αποφασιστικά βήματα προόδου στην ιστορία της ανθρωπότητας. Τα βιβλία συνεργούν τα μέγιστα στον εκδημοκρατισμό των κοινωνιών. Το 1500 έχουν ήδη τυπωθεί πάνω από εννέα εκατομμύρια βιβλία και η ζήτηση των βιβλίων είναι τρομακτική. Ένας νέος άνθρωπος γεννιέται στη Δύση. Το 1521 το Βασιλικό Δικαστήριο απαγόρευσε στους τυπογράφους της χώρας «να εκδίδουν βιβλία στα λατινικά ή τα γαλλικά που να άπτονται της χριστιανικής πίστης ή της ερμηνείας των ιερών Γραφών, πριν αυτά εξεταστούν από τη Θεολογική Σχολή ή τους αντιπροσώπους της », το 1523 έγινε έρευνα στο σπίτι του Berquin, προστατευόμενου του βασιλιά Φραγκίσκου και αποκάλυψε προγραμμένα έργα του Λούθηρου, από το Βασιλικό Δικαστήριο και έκαψαν τα βιβλία του.

[Θα συνεχίσουμε με το δεύτερο μέρος ]